طرح جامع خشکسالی،

حلقه گمشده در برنامه‌ریزی مدیریت منابع آب ایران

نشریه شماره 14، آبان 1387

تحليل­هاي ارايه شده برای مقابله با خشکسالی بر لزوم مطالعات سطرح جامع خشكسالي كشور تاكيد دارد و تاسيس يك مركز مستقل مطالعاتي پيشنهاد شده‌است. بر اساس اظهارات معاون وزیر نيرو در امور آب ميزان بارش­هاي جوي ايران طي 6 ماه اول سال آبي 1387-1386 حدود 21 درصد نسبت به متوسط 32 ساله دوره مشابه كاهش داشته است. ميانگين دما طي همين دوره در بعضي مناطق تا حدود 4 درجه سانتيگراد افزايش يافته، ذخيره آب تعدادي از سدهاي مهم كشور از جمله كرج، لتيان، لار، جيرفت، استقلال ميناب، سفيدرود، زاينده رود و ... تا حدود 50 درصد كاهش يافته و حجم رواناب 36 رودخانه شاخص كشور نيز نسبت به متوسط درازمدت حدود 45درصد و در برخي حوضه­ها نظير هرمزگان، كرمان، سيستان و بلوچستان و خراسان تا حدود 80درصد كاهش يافت.

بر اساس پيش­بيني­هاي انجام شده – در بهار -  بروز خشكسالي و كم آبي در حداقل هفت استان كشور و بروز تنش آبي در پنج استان ديگر حتمي خواهد بود. همچنين بر اساس گزارش سازمان ملل متحد ايران طي دهه گذشته دچار خشكسالي های پياپي بوده و در سال جاري وخيم­ترين سال را پيش روي دارد. سال­هاست كه اغلب سخنراني­ها و خطابه­هاي مرتبط با منابع آب ايران با اين جمله ايران با متوسط 250 ميليمتر بارندگي از كشورهاي خشك و نيمه خشك جهان است آغاز مي­شود و حدود پنج سال است كه اخبار و كمبود آب توسط مسولان و دست­اندركاران اجرايي گوشزد شده است. با وجود اينكه زمينه­هاي بحران كم آبي در برخي مناطق كشور عينيت يافته هنوز افكار عمومي اهميت مساله را به خوبي درك نكرده و كماكان پندار زوال ناپذيري منابع آب در جامعه جاري  مي­باشد. در برنامه های وزارت نيرو خشكسالي به عنوان يك محور مستقل اساسي مورد توجه قرار نگرفته است در حالي كه توجه به صادرات آب مخصوصا به كشورهاي جنوبي به عنوان يك كالاي صادراتي استراتژيك به عنوان يكي از محورهاي اصلي برنامه ها در نظر گرفته شده است.

محورهاي اساسي پیشنهادی در برنامه‌های جامع مديريت مقابله با خشكسالي به صورت زیر است:

برنامه­ريزي مديريت مقابله با خشكسالي مي­تواند به صورت ناحيه­اي، ملي، منطقه­اي و حتي جهاني انجام شود و در هر مورد شامل مجموعه­اي از طرح­ها و راهكارهاي كوتاه مدت، ميان مدت و بلندمدت باشد. زمان مناسب براي انجام مطالعات و تدوين برنامه جامع قبل از بروز خشكسالي­هاي گسترده است و از ديدگاه مديريت برنامه جامع با توجه به مديريت بحران، مديريت ريسك و مديريت كنترل خطرات احتمالي تدوين مي­شود. مديريت بحران بيشتر جنبه­هاي تنش­زا و بحران­هاي اجتماعي و اقتصادي ناشي از بروز خشكسالي و اقدامات اضطراري و واكنشي براي كنترل اين پديده را مدنظر قرار مي­دهد و در مديريت ريسك كليه پديده­هاي ناشي از شروع تداوم و شدت خشكسالي بررسي و راهكارهاي موثر ميان مدت و بلندمدت براي پيش‌بيني و مقابله با حالت­هاي مختلف خشكسالي تبيين مي­شود.

اغلب راهكارهايي كه تاكنون براي مديريت مقابله با خشكسالي مورد توجه قرار گرفته تجربه­هاي مراكز مطالعاتي و برنامه­ريزي آمريكا مي­باشند كه اطلاعاتي جامع و مفيد در زمينه كمبود نيازها و ضرورت­ها و روش­هاي برنامه­ريزي ارايه مي­كنند. بدليل تفاوت­هاي اقليمي و اجتماعي پديده خشكسالي ؛ شدت، تداوم و راهكارهاي مقابله با آن در ايران به مطالعاتي گسترده و اختصاصي نياز دارد. از طرفي آنچه در اين تجربه­ها ارايه شده ارزيابي، پيش بيني، كنترل و مقابله با پي­آمدهاي خشكسالي است و در آن­ها پديده خشكسالي به صورت مستقل مورد توجه قرار گرفته در حالي كه در اقليم­هاي خشك و نيمه خشك نظير ايران، خشكسالي مي­تواند از عوامل اصلي تاثيرگذار بر مديريت جامع منابع آب باشد. تبديل بيابان­هاي خشك سرزمين­هاي سرسبز و مصفا از شاهكارهاي ايرانيان قديم بوده و عامل اين موفقيت استفاده از پروژه­هاي كوچك استحصال و بهره­برداري از آب در سطحي گسترده مي­باشد. اجراي طرح­هاي ذخيره­سازي و مصرف سيلاب در كنار آبراهه­ها در مناطق حاشيه كوير حاكي از آن است كه در مديريت سنتي منابع آب ايران پديده­هاي سيل و كم آبي به صورت توام مورد توجه قرار گرفته و نتيجه­اي موثر در پي داشته است. اين در حالي است كه در حال حاضر سياستگذاري­ها و برنامه­ريزي جامع آب كشور با استفاده از نتايج مطالعات طرح جامع آب و بر مبناي شرايط عادي و با استفاده از ميانگين درازمدت داده­ها انجام مي­شود كه با توجه به تفاوت ارقام بيشينه و كمينه، چنين روشي مي­تواند به اتلاف هزينه يا بازدهي كم پروژه­ها در شرايط خشكسالي و يا آسيب­پذيري در شرايط پرآبي منجر شود به نظر می­رسد انجام مطالعات طرح جامع سيل و طرح جامع خشكسالي دو ضرورت اجتناب پذير براي تصميم­گيري توام و منطقي­ می­باشد و با توجه به اينكه مطالعات طرح جامع سيل كشور چند سالي است كه آغاز شده طرح جامع خشكسالي حلقه گم شده برنامه­ريزي مديريت منابع آب ايران مي­باشد. برنامه­ريزي مديريت مقابله با خشكسالي كشور در صورتي موفق خواهد بود كه پاسخگوي مسايل مرتبط با دو ديدگاه ذكر شده ( خشكسالي به عنوان پديده­اي مستقل و خشكسالي به عنوان پديده­اي اثرگذار بر مطالعات مرتبط با مرحله ارزيابي از برنامه جامع مقابله با خشكسالي و به طور عمده تعيين شاخص خشكسالي،  ارزيابي  شدت،  مدت  و  فراواني آن خشكسالي است. مطالعات لازم در اين زمينه را در سطح اول شامل ارزيابي شدت، مدت و فراواني خشكسالي در نقاط مختلف كشور و راهكارهاي مقابل با آن مي­شود. اين مطالعات را مي­توان نخستين مرحله از مطالعات و طرح جامع خشكسالي كشور ناميد كه شناخت كافي از پديده خشكسالي و روش­هاي مقابله با آن را فراهم آورده و امكانات لازم براي فرايند تصميم­گيري را فراهم مي­آورد.

سطح دوم، شامل نيازهاي تصميم­گيري و برنامه­ريزي براي تحقق بخشيدن به راهكارهاي مقابله با خشكسالي است. در اين مرحله مدل­ها و سناريوهاي مختلف برنامه­ريزي مورد توجه قرار مي­گيرد و پس از بررسي و ارزيابي آن­ها به وسيله اطلاعات و داده­هاي گذشته ميزان و سطح تاثير هر كدام از برنامه­ها سنجيده شده و در نهايت كليات برنامه مقابله با خشكسالي تدوين و استراتژی­ها طراحی مي­شود.

همچنين پس از مشخص شدن ويژگي­هاي خشكسالي و محورهاي برنامه جامع مقابله با خشكسالي تدوين سياست­هاي كلي و قوانين مورد نياز امكانپذير خواهد شد و تنها در اين شرايط است كه قوانين تصويب شده از جامعيت لازم برخوردار خواهند شد.

پس از انجام اين مراحل امكانات لازم جهت تدوين و اجراي برنامه جامع مديريت مقابله با خشكسالي فراهم خواهد شد. در واقع این يك مطالعه جامع در سطح ملي است كه مجموعه­اي از راهكارها، دستورالعمل­ها و بانك اطلاعاتي كامل براي مديريت مقابله با خشكسالي به صورت منطقه­ای و استاني را فراهم مي­آورد.

انجام مطالعات طرح جامع خشكسالي و تدوين برنامه جامع مقابله با خشكسالي براي كشور اساسی است و اعمال مديريت بحران در شرايط اضطراري بدون شناخت دقيق از پديده خشكسالي و ابعاد واقعي آن به اتلاف سرمايه و عدم بهره­وري صحيح از امكانات و توانايي­هاي كشور منجر خواهد شد.

اثر متقابل رشد جمعيت و تغييرات هيدرولوژيكي بر افزايش مصرف و كاهش توليد آب و ناديده گرفتن خشكسالي در مطالعات و برنامه­ريزي­هاي قبلي كشور اتخاذ يك عزم ملي و برنامه­ريزي منسجم و كوتاه مدت در اين زمينه را الزامي مي­نمايد. از طرفي براي تامين اطلاعات و داده­هاي مورد نياز، هماهنگي و همكاري بين سازمان­ها و وزارتخانه­هاي مختلف ضرورت دارد كه مي­تواند از عوامل بازدارنده و ايجاد كننده تاخير در تصمیم­گیری و عمل باشد.

به نظر می­رسد جهت انجام موارد ذكر شده باید مركزي مستقل تاسيس شده و كليه فعاليت­هاي مورد نياز در مركز يادشده برنامه­ريزي و اجرا شود. اين مركز مي­تواند زير نظر كميته ملي كاهش بلاياي طبيعي یا کمیته ملی توسعه پایدار فعاليت نمايد.